Eliza Orzeszkowa opublikowała książkową wersję “Nad Niemnem” 25 lat po wybuchu powstania styczniowego. Tłem powieści jest historia dwóch żyjących obok siebie rodzin szlacheckich: średnio zamożnych Korczyńskich i zubożałych, żyjących jak chłopi Bohatyrowiczów. Dzieli ich niemal wszystko – sposób życia, status społeczny i zamożność. Łączy wspólna przeszłość – zbrojna walka ramię w ramię o wolną, lepszą Polskę. Epoce wielkich, wspólnych marzeń, kres położył upadek powstania. Ta kolejna narodowa katastrofa nie tylko zniszczyła życiorysy kilku pokoleń Polaków, ale też pogrzebała na wiele lat marzenia o niesionych na sztandarach ideach powstańców: demokracji, równości i solidarności. Na tym tle rozwija się historia miłości Justyny i Jana, najmłodszego pokolenia Korczyńskich i Bohatyrowiczów.

Na ponad siedmiuset stronach Orzeszkowa dokonała rzeczy niezwykłej: z minorowych nastrojów oraz z pejzażu upadku ducha narodowego i bólu porażki wyprowadziła obraz dający nadzieję, który zaszczepia w czytelniku wiarę w lepsze jutro. Stworzyła głębokie portrety ludzi żyjących w czasach zwątpienia i beznadziei, a jednocześnie wykreowała marzycielską, prawie utopijną, wizję przyszłości. Było w tym coś desperackiego i brawurowego jednocześnie. Widać to szczególnie na tle innych dzieł z kanonu naszej kultury narodowej. Orzeszkowa przekuła skompromitowane bądź zawłaszczone symbole, motywy i obrazy w zbiór nowoczesnych wartości i idei, które łączą pod jednym sztandarem Polaków różnych pokoleń, poglądów i klas.
Spektakl Jędrzeja Piaskowskiego i Huberta Sulimy, podobnie jak powieść, nie jest naturalistycznym dokumentem historycznym. To raczej rodzaj patriotycznej baśni i kreowanego na scenie marzenia o nowej wspólnocie społecznej. Źródłem inspiracji dla konstruowania tej fantazji jest wnikliwe spojrzenie Orzeszkowej na naturę, której autorka poświęciła wiele uwagi, jakby szukała w niej odpowiedzi na nurtujące ją pytania lub wręcz ratunku. To także spojrzenie na wieś oraz całą szeroko rozumianą kulturę ludową z systemem wartości opartym na kulcie pracy, życiu w zgodzie z porządkiem natury oraz etosie chrześcijańskim.
Za inspiracje i pomoc w przygotowaniu spektaklu serdeczne podziękowania składamy Muzeum Wsi Lubelskiej.